Rio de Janeiro: beruchte sloppenwijken transformeren in hippe achterbuurten

De vastgoedprijzen in de Braziliaanse steden exploderen. De huizenprijzen zijn met 160% gestegen sinds in 2009 bekend werd dat Rio de Janeiro de Olympische Spelen van 2016 organiseert. De vastgoedbubbel blijft niet beperkt tot bekende wijken als Copacabana en Ipanema, maar spreidt zich ook uit naar de favela’s in de stad. Vijf jaar geleden bracht ik een bezoek aan de grootste favela Rocinha en zag daar zwaarbewapende bendeleden de wijk onder controle houden. In november 2011 is Rocinha gepacificeerd en heeft de overheid voor het eerst in 40 jaar de controle over de wijk.  Door  de hoge huizenprijzen transformeren de favela’s nu in hoog tempo tot hippe achterbuurten. Toch zijn er nog heel wat problemen te overwinnen.

Op een steenworp afstand van de hippe strandwijk Ipanema en het nieuw te bouwen Olympisch Dorp ligt de favela Rocinha, met 250.000 inwoners de grootste sloppenwijk van Brazilië. De eerste houten huisjes werden in de jaren ’20 niet ver van het strand gebouwd. In de loop van de jaren is de wijk tegen de steile hellingen op gegroeid en zijn de houten hutjes vervangen door stenen huizen tot soms wel acht verdiepingen hoog. Met een oppervlakte van  slechts twee vierkante kilometer is het een van de dichtstbevolkte wijken in de wereld. De huur van een woning in Rocinha kost gemiddeld 300 euro per maand. Dichter bij het strand kan de huur zelfs oplopen tot 1000 euro per maand voor een driekamerappartement, prijzen die je eerder in het centrum van een Europese stad zou verwachten.

Rocinha ligt vlakbij de chique strandwijken Ipanema en Copacabana (Bron: bbc.co.uk)

De toenemende interesse voor vastgoed in de sloppenwijken is een gevolg van grootschalig ingrijpen door het stadsbestuur in de aanloop naar het WK Voetbal in 2014 en de Olympische Spelen van 2016. In een poging de sloppenwijken terug te veroveren op de drugsmaffia zijn in de afgelopen jaren tientallen favela’s gepacificeerd, met Rocinha in november als laatste in de rij. Omdat de politie-inval van tevoren was aangekondigd, bleef de wijk een bloedige strijd bespaard. In Complexo de  Alemão, een andere beruchte favela, ging het er in juni nog een stuk heftiger aan toe. Met groot machtsvertoon betrad een  3000 man sterke speciale eenheid (BOPE) de wijk, tot op de tanden bewapend met machinegeweren, tanks en gewapende auto’s.

Inval van de BOPE in Complexo de Alemão in juni 2011 (Bron: The Boston Globe)

Nu de controle in de wijken is gewaarborgd, is de volgende stap de transformatie van  de favela’s  naar reguliere stadswijken.  Daarvoor moeten nog wel een aantal obstakels worden overwonnen. De wijken hebben 40 jaar kunnen groeien zonder enige vorm van overheidsregulering. De wijken zijn daarmee een voorbeeld van organische groei. Door de grote populariteit en de beperkte ruimte konden de wijken alleen hoog op de steile hellingen uitbreiden. De goedkope constructies van veel woningen zorgde er bij grote hoosbuien regelmatig voor dat de wankele huizen van de berg afspoelden. Een ander probleem is het rioleringssysteem. Hoewel Rocinha claimt dat 85% van alle woningen aangesloten zijn op het rioleringsnet, blijkt dit in de praktijk om open riolen te gaan die bij hevige regenval hun stroomgebied verplaatsen naar de laaggelegen straten.

Het verbeteren van de hygiëne in het gebied is door de beperkte ruimte enorm complex. Met name het transport is in de favela’s een groot knelpunt. Door de ongebreidelde bouw van woningen kent Rocinha slechts drie verharde wegen, de overige verbindingen in de wijk bestaan uit steile trappen  en smalle steegjes. De inzameling van afval is hierdoor zeer beperkt, met als gevolg stapels afval die in de wijk liggen te rotten. Ook is het door de beperkte toegankelijkheid lastig om goed openbaar vervoer in de favela’s aan te leggen. In Morro de  Alemão is dat opgelost met de bouw van een 3,5 kilometer lange kabelbaan dwars over de favela. De vorige zomer geopende gondelbaan verbindt de wijk via zes stations met het stedelijke vervoerssysteem. De verbinding wordt zo verkort van 1,5 uur naar 16 minuten.  30.000 mensen per dag maken gebruik van 74 miljoen kostende gondel.

Kinderen spelen in het zwembad van een drugsbaron in Complexo de Alemão, met op de achtergrond de nieuw geopende kabelbaan. (Bron: The Boston Globe)

Bewoners van de favela met een eigen woning verkeerden jaren in onzekerheid over hun rechten. Koopaktes hadden in de favela namelijk geen enkele officiële rechtsgeldigheid. Eigenaren van woningen zijn daardoor nooit in staat geweest om hun vastgoed te registreren. Het Ministerie van Wonen heeft echter verklaard dat een derde van alle woningen in de wijk in 2012 gereguleerd wordt. Uit onderzoek is gebleken dat de waarde van een woning hierdoor  wel met een factor zeven kan toenemen. De keerzijde van deze ontwikkelingen is dat veel inwoners de stijgende huurprijzen niet meer kunnen opbrengen, met een een uittocht van de armere gezinnen tot gevolg. In hun plaats zijn de eerste buitenlandse pioniers al in de wijk gesignaleerd.