New York: Broadway vs. The grid

In New York  wordt gevierd dat het stratenpatroon (the grid) van de stad 200 jaar oud is. In 1811 werd het plan voor de stad door commissieleden Morris, Rutherfurd en De Witt uitgetekend in het Commissioners’ Plan. Het plan is een typisch voorbeeld van tekentafelplanning: de oorspronkelijke heuvels en rivierdalen werden geëgaliseerd om vervangen te worden door een plan van wiskundige precisie, bedoeld om de vastgoedopbrengsten te maximaliseren. Toch is in de 200 jaar gebleken dat de stad zich niet volledig laat plannen vanaf de tekentafel. Juist daar waar het rechthoekige grid wordt verstoord, bevinden zich nu de populairste plaatsen van de stad.

The greatest Grid
Het 200-jarig jubileum wordt gevierd met een tentoonstelling in het Museum of the city of New York: The greatest grid. De tentoonstelling toont onder andere het originele handgetekende plan van de Commission uit 1811. Over het stratenplan lijkt niets dan lof te bestaan. Hilary Ballon, auteur van Robert Moses and the Modern City, beschrijft het als het eerste grote publieke werk in de geschiedenis van de stad en een mijlpaal in de geschiedenis van stedenplanning.

Het plan bestaat uit tweeduizend vrijwel identieke bouwblokken met daartussen maar weinig ruimte voor parken, pleinen of onregelmatige vormen als cirkels, ovalen of sterren, die destijds mode waren onder stedenbouwkundigen.  Het ging de commissie niet om het verfraaien van het plan, maar om het effect, gemak en nut voor de stad.

Tekentafel versus landschap
Het plan is een typisch voorbeeld van de tekentafelplanning die in die tijd populair was. De ontwikkeling van het grid probeerde het landschap van Manhattan te rationaliseren door het ruimtelijk zo te reorganiseren dat het paste binnen de logica van de geometrische regelmaat. Het plan negeert de bestaande topografie van Manhattan volledig en transformeert een eiland vol heuvels, valleien en riviertjes in een vrijwel egale vlakte die nodig was voor de aanleg van de rechte straten en avenues. Foto’s op de tentoonstelling tonen de dramatische gevolgen van het ontgraven van de heuvels en het opvullen van de dalen voor de boeren in de omgeving, van wie de boerderijen soms volledig geïsoleerd raakten door de aanleg van de wegen in het grid.

Een deel van het Commissioners Plan

Het is een cynische constatering dat juist Broadway, de grote uitzondering in het rechtlijnige grid, uitgroeide tot de beroemdste weg van New York. De door de Nederlanders aangelegde Bredeweg was aanvankelijk niet meer dan een indianenpad en werd daarom niet in het plan opgenomen. Pas in 1850 verschijnt de kronkelende weg weer in de plannen, als diagonaal die het volledige gridpatroon van Manhattan van zuid tot noord doorsnijdt. Het gevolg is dat op de kruisingen van Broadway met de Avenues de meest spectaculaire gebouwen en pleinen van New York zijn ontstaan, zoals het Flatiron Building, Madison Square en Times Square. Juist deze interactie tussen het grid en Broadway wordt bejubeld, onder ander door  Phillip Lopate, schrijver van Waterfront: A walk around Manhattan: “Mondriaan’s Broadway Boogie Woogie expresses the interplay of grid systems. It is tempting to see the interplay between the grid and Broadway as metaphor—as a source of urban energy, a legacy of wisdom like the bicameral congress or even a primal contest between the Apollonian order of the grid and the manic inspiration of Dionysian Broadway. Broadway was the avenue of dreams, the corridor of showbiz, the drive of the id in contest with the responsible superego of the grid.” 

Mondriaan’s Broadway Boogie Woogie

Ook op andere vlakken is de spanning tussen het grid en de wanorde zichtbaar. De hoogste huurprijzen van Manhattan zijn te vinden in de wijken SoHo, West Village en rond Wall Street. Dit zijn precies de wijken waar het grid zijn haakse kruisingen inruilt voor een spinnenweb van wegen. De grootste dissonant in het raster van Manhattan is het Central Park. Waar het grid wars is van enige historische of landschappelijke betekenis, benadrukt ontwerper van het park Law Olmsted juist het romantische ideaal van het oorspronkelijke Manhattan. Wie een middag door Central Park struint kan zomaar de weg kwijtraken in de wirwar van kronkelende paadjes, verborgen beekdalen en rotsige heuvels die samen het Central Park vormen.

Voor- en nadelen van een grid
Het grid van New York is niet de eerste in zijn soort, de Oude Grieken legden hun steden al in een schaakbordpatroon aan. Het grid heeft dan ook een paar belangrijke voordelen boven de spontane, ongeplande straten die de meeste Europese binnensteden kenmerken. De vierhoekige blokken zorgen voor optimale grondopbrengsten, waardoor de stad beter in staat is om zijn inwoners van goedkope woonruimte te voorzien. En doordat vrijwel alle straten en avenues oplopend zijn genummerd is het erg eenvoudig om de weg te vinden.

Chinatown

Toch is er ook veel kritiek op het grid. Het rechtlijnige patroon leidt met name volgens Europeanen tot saaie steden. Lewis Mumford beargumenteert in zijn boek The City in History dat het grid er onvoldoende in slaagt om onderscheid te maken tussen wegen, waardoor de straten overspoeld worden met autoverkeer en sociale functies van de weg worden verdrongen. Ook Jane Jacobs heeft met de New Yorkse stedenbouw een haat-liefdeverhouding. In The Death and Life of Great American Cities schrijft ze dat ze begrijpt waarom Europese bezoekers vaak opmerken dat de lelijkheid van onze steden een gevolg is van het gridiron stratensysteem. “If such a street goes on and on into the distance . . . dribbling into endless amorphous repetitions of itself and finally petering into the utter anonymity of distances, we are also getting a visual announcement that clearly says endlessness.” 

New York als voorbeeld voor de wereld
De enorme economische groei van New York en de beperkte ruimte voor uitbreiding op het eiland hebben ervoor gezorgd dat het New Yorkse grid is uitgegroeid tot een enorme concentratie van levendigheid. Mede dankzij de inspanningen van Jane Jacobs zijn de trottoirs in Manhattan levendiger dan enige andere stad in de VS. Hoewel de met auto’s overladen avenues in het grid weinig ruimte over laten voor spelende kinderen of fietsers, kan het stratenpatroon van New York toch als een succesverhaal beschouwd worden.

Kwalijker is dat het New Yorkse grid duizenden andere steden in de wereld heeft geïnspireerd tot het aanleggen van vergelijkbare stratenpatronen. Aan de westkust van de V.S. heeft dat geleid tot hopeloos saaie steden, bestaande uit homogene woonblokken die zichzelf eindeloos repeteren. Ook in veel ontwikkelingslanden is het grid nog altijd het standaardpatroon voor de uitbreiding van hun miljoenensteden. In een tijd waarin organische groei en de spontane stad trending topics zijn, passen geen tekentafelplannen meer. Laten we bij nieuwe stadsuitbreidingen uitgaan van bestaande landschappelijke structuren en de indianenpaadjes behouden. Wie weet groeit het ooit nog eens uit tot een tweede Broadway.